‘इन ट्रान्जिट’—’डिलेड’ 

स्टीवन स्पिलबर्गले सन् २००४ मा एउटा सिनेमा बनाएका थिए, ‘द टर्मिनल’ । हवाई यात्रामा हुँदाहुँदै विक्टर नवोर्सकीको देश क्रकोझियामा ‘कू’ भएकोले संयुक्त राज्य अमेरिकाले उसको पासपोर्ट रद्द गरिदिन्छ । अध्यागमनले अमेरिका प्रवेश नदिएपछि विक्टरसँग कुनै विकल्प नै रहँदैन, सिवाय जोन एफ केनेडी अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलको ‘ट्रान्जिट’मा अध्यागमनको प्रमुख फ्रयाङ्कले ‘वेट’ भनेपछि पर्खिनेबाहेक ।

आफ्नो देश फर्किन ‘डर’ रहेको हुनाले अमेरिकामा आश्रयको लागि निवेदन दिनसक्छ भन्ने फ्र्याङ्कको प्रस्ताव विक्टरले अस्वीकार गर्छ । ‘तिमीलाई तिम्रो देशसँग डर लाग्छ ?’  भन्ने फ्रयाङ्कको प्रश्नको जवाफमा विक्टरले सरल उत्तर दिन्छ — ‘नाईं ।’ न अमेरिका प्रवेश गर्न सक्ने अवस्था, न देश फर्किने सम्भावना । विक्टरको स्थिति, ‘इन ट्रान्जिट’ ।

अमेरिकाले ‘कू’को कारणले क्रकोझियाको नयाँ सरकारलाई मान्यता दिन इन्कार गर्दै विक्टरको पासपोर्ट रद्द गरि दिएझैँ नेपाली समाजको विकास र आर्थिक वृद्धिको ‘पासपोर्ट’ यहाँ शासन गरिरहेका ‘क्लेप्टोक्रेटहरूले रद्द गरिदिएका छन् । र, नेपाली समाज पनि पछिल्लो केही वर्षदेखि ‘इन ट्रान्जिट’ मै छ ।

देशमा केही हुँदै नभएको हैन नि भन्ने तर्कहरू त छन् नै, साथै राजनीतिक र सामाजिक रूपमा समाज पहिलाभन्दा अघि बढेको पनि छ । शिक्षा, स्वास्थ्यका क्षेत्रमा पनि सुधार भएका छन् । धुले कक्षाकोठामा भुइँमा बसेर प्राथमिक शिक्षा हासिल गर्नुपर्ने स्थिति आज छैन, न त सामान्य औषधि उपचारका लागि घण्टौँ या दिनहुँ हिँड्नुपर्ने स्थिति छ । सञ्चारमा ठूलो परिवर्तन आएको छ । खानेपानी, यातायात सहज भएको छ ।

तर पनि आर्थिक विकासका कुरामा भने नेपाली समाजले जति फड्को मार्न पर्ने थियो त्यो हुन सकेको छैन । संसारका अन्य मुलुकहरू एक तमासले एउटा रफ्तारमा अगाडि बढिरहेका छन् भने आर्थिक गति पकड्न नसकेको नेपाली समाज विश्वका अरू समाजलाई बेचैन र उत्सुक भएर हेरिरहेको छ, विक्टरले ‘ट्रान्जिट’बाट अन्य यात्रुहरूले एकपछि अर्को फ्लाइट समाउनका लागि दौडिरहेको हेरेझैँ ।

कतिपय सूचकहरू राम्रा हुँदाहुँदै पनि निराशा किन छ त भन्ने विषयमा पनि बहस आजभोलि निकै चलेको छ । नेपालमा आमरूपमा निराशाको जड राजनीति र राजनीतिक वर्गसँग जोडिएको छ भन्छन् विश्लेषकहरू । राजनीतिक दलहरू बिग्रिए, राजनीतिकर्मीहरू बिग्रिए, भ्रष्ट भए भन्ने बुझाइ आम जनमानसमा छ ।

त्यो हो भने राजनीति कसरी बिग्रियो त ? राजनीतिज्ञ कसरी बिग्रिए त ? यदि बाँकी सबै ठीक छ, राजनीतिले गर्दा मात्र ‘निराशा’ हो भने, यसलाई सुधार्न जरूरी छैन त ? कसरी सुधार्ने त ? राजनीति बिग्रेकै यथास्थितिमा रहे नि के भयो त बाँकी कुरामा आम मानिस खुशी नै त छन्, त्यसकारण ‘निराशा को व्यापार किन गर्ने’ भन्ने भाव आम मानिसलाई र समाजलाई दिइरहने हो भने त पूरै देश नै यथास्थितिमा अड्केको अड्क्यै हुने खतरा बढेर जान्छ । राजनीति बिग्रेको छैन भन्ने आभास जनतालाई दिन चाहने हो भने सबैभन्दा पहिलो पहल त दलहरूले नै लिनुपर्छ । र, त्यसका लागि दलहरूलाई यो सोच्न बाध्य गर्नुपर्छ कि उनीहरूका क्रियाकलापमाथि अनेकन प्रश्न उठेका छन् ।

नेपालका पछिल्ला आन्दोलनहरूको मुख्य ध्येय राजनीतिक र सामाजिक अधिकारको लागि थियो । ती क्रान्तिका यस्ता चरणहरू थिए, जसले धेरै हदसम्म आम मानिसको विशेषगरी सीमान्तीकृत, दलित र ऐतिहासिकरूपमा पछि पारिएकाहरूको, राजनीतिक र सामाजिक चेतको विकास मात्र गरेन, उनीहरूको अधिकार सुरक्षित पनि गर्‍यो ।

त्यसपछिको आवश्यकता थियो, अर्को चरणको आर्थिक फड्को । र, ठ्याक्कै यही बेला नेपालमा यस्तो अभ्यासको सुरुवात भयो कि नेता र दलहरूले लोकतन्त्रका खम्बा मानिने संस्थाहरूमा हस्तक्षेप सुरु गरे । राजनीतिक दल, नेता र सत्ता सञ्चालकहरू व्यापक आर्थिक आन्दोलनमा लाग्नुपर्ने बेलामा नराम्ररी आर्थिक अपचलनमा लिप्त् हुन थाले । एक हिसाबले उनीहरूले ‘क्लेप्टोक्रेटिक कू’ गरे । नेताहरूको नवसामन्तका रूपमा प्रादुर्भाव भयो, अनि उनका आसेपासेहरूले उनीहरूलाई झन् झनै यसको भासमा धकेल्दै गए ।

अब स्थिति यो आएको छ कि  शासकहरू त्यो आहालबाट निस्कन सक्ने स्थिति नै छैन, चाहे भने पनि उनीहरूकै रेखदेखमा यस्ता नयाँनयाँ ‘क्रोनी’हरू जन्मेका छन् ,जसले तिनलाई त्यो दलदलबाट निस्कन दिएकै छैनन् । ‘दलाल पुँजीवाद’को अन्त्य गर्नुपर्छ भनेर क्रान्ति छेडेका नायकहरू नै त्यसको हिस्सा बन्न पुगे । अनि ‘क्लेप्टोक्रेसी’ दिनानुदिन बढ्दो छ । 

अहिलेको नेपाली समाज पहिला जस्तो ‘ह्याभ्स एण्ड ह्याभ नट्स’ (हुने र नहुने) बाट मात्र विभाजित छैन . बरु यो यसरी छुट्टिएको छ कि एउटा ठूलो तप्का ‘लुटिएको’ महसुस गर्छ किनकि ‘क्लेप्टोक्रेट्स’ र उनका ‘क्रोनी’हरूको सानो समूहले उनलाई ‘लुटिरहेको’ छ । निराशाको जड यहाँ छ । मोबाइल प्रयोग गर्न पाउनु, बसमा यात्रा गर्न पाउनु, बाटो बन्नु र बडेमानका घरहरू ठडिनु मात्र त विकास पक्कै हैन होला । पहिलेभन्दा अहिले जीवनमा सहजता आएको छ भन्दैमा आम मानिसले अन्य आकाङ्क्षा नै राख्न नपाउनु पनि पक्कै हैन होला । 

राज्यले पासपोर्ट दिएकै छ, नागरिकता दिएकै छ, पिउने पानी दिएकै छ तैपनि किन आम मानिस ‘निराश’ भएको भन्ने भाषा सत्तामा बस्ने, शासन चलाउनेहरूले बोल्ने गर्छन् । विचारकहरूले पनि त्यही भाषा थपक्क टिपेर जबर्जस्ती ‘आशाको सञ्चार गर्ने’ प्रयास गर्नु आम मानिसप्रति अन्याय गर्नु हो । सर्वसाधारण नेपालीका आकाङ्क्षा पनि त्यति ठूला कहाँ छन् र ? अहिले पनि आम मानिसलाई ठूलै रोग लागि हाल्यो भने उपचारको लागि हम्मेहम्मे पर्ने अवस्था छ, उसले यो सहज र सरल होस् भन्ने चाहेको छ । बेरोजगारीको समस्या व्याप्त छ, आम नेपालीले यसको समाधान चाहेका छन् । 

बिग्रँदो राजनीति र त्यसले आफूमा पारेको असरबारे आम मानिसले बोल्नु, पीडा पोख्नु वा राजनीतिकर्मीको आलोचना गर्नुलाई सोलोडोलो ‘निराशा फैलाउने जमात’ भनेर सन्देहको घेरामा राखिदिनु कति उचित होला ? समाज र मानिसहरूको जीवनमा ‘आशा’ र ‘निराशा’ अनि ‘खुशी’ र ‘दु:खी’ का दुई चरण मात्र हुन्छन र ? बीचमा अरू कुनै रङ्ग नै हुँदैन ? नेता र शासकलाई प्रश्न के ‘निराश’ भएपछि मात्र गर्ने हो ? 

राजनीतिज्ञहरू गलत कार्यमा लिप्त् भएपछि, उनका व्यवहार दिनप्रतिदिन जनसरोकारका विषयभन्दा पनि व्यक्तिगत स्वार्थ केन्द्रित हुन थालेपछि आम मानिसले प्रश्न त गर्छन् नै, आलोचना पनि गर्छन् । त्यो त लोकतन्त्रले दिएको अधिकार हो । राजनीतिकर्मीहरू दिनानुदिन गलत क्रियाकलापमा लिप्त् हुँदा उनीहरूको आलोचना गर्नुलाई ‘निराशा किन फैलाउने’ भन्दै सतही विकास देखाएर आम मानिसलाई नै दोषी देखाउने प्रवृत्तिले त लोकतन्त्रलाई नै कमजोर बनाउँदै लैजान्छ । उदासिन र चुपचाप समाजले लोकतन्त्रलाई बलियो बनाउन मद्दत गर्दैन, बरु अधिनायकवादी चरित्र विकास गरिरहेका दल र नेताका चाहनालाई मलजल गर्छ ।

समाजको राम्रो पक्ष के हो भने यो उदासिन बस्दैन, शासकहरूले जतिसुकै यो चुपचाप बसोस् भन्ने चाहना राखे पनि । बढ्दो ‘क्लेप्टोक्रेसी’ले अहिले समाजलाई एक हिसाबले यथास्थितिमा अड्काइ दिएको छ । सिनेमाको विक्टरलाई अध्यागमनको हाकिमले ‘वेट’ भने झैँ विकृत राजनीति कुनै दिन त सुध्रिएला भनेर आम नेपालीहरू पनि ‘वेट’ गरिरहेका छन् । र, नेपाली समाज पनि विक्टर जस्तै आशावादी छ ।

‘ट्रान्जिट’मा अडकिएको अङ्ग्रेजी जान्दै नजान्ने विक्टरलाई एक दिन एक जना ‘फ्लाइट अटेण्डेण्ट’ले ‘तिम्रो फ्लाइट छ’ भनेर सोध्दा, ऊ यताउता हेर्छ अनि उडान समयसूचक स्क्रिनमा हेरेर भन्छ—’डिलेड’ ।

नेपाली समाज पछाडि फर्कन चाहँदैन, न यो केही मानिसहरूले भनेको जस्तो विगतको काल्पनिक रोमाञ्चमा विश्वास गर्छ । यो विक्टर जस्तै अघि बढ्ने बाटो खुल्ने पर्खाइमा छ । तर, विक्टरको झैँ स्थितिमा छ, ‘इन ट्रान्जिट’— ‘डिलेड’ ।